Używając stereotypów, nie tylko obdzieramy całe grupy ludzi z ich złożoności, różnorodności i kompleksowości, ale odgórnie przyporządkujemy im też jakieś emocjonalne nacechowanie – uznajemy za gorszych, głupszych, słabszych, bardziej niebezpiecznych, niewartych uwagi. Stereotypy bardzo łatwo prowadzić mogą do dehumanizacji: nie postrzegamy danego człowieka jako skomplikowanej jednostki, z własną historią i uczuciami, ale jedynie jako przedłużenie zbiorowiska o którym opinie wcześniej dawno sobie wypracowaliśmy.

Każdy z nas chciałby myśleć o sobie jako o kimś wolnym od uprzedzeń, kimś, kto nie ocenia książki po okładce i osądza innych sprawiedliwie i obiektywnie. Wydawałoby się, że żyjemy w coraz bardziej tolerancyjnych i akceptujących czasach, a zamiast patrzeć na odmienność nieprzychylnym okiem, staramy się ją zrozumieć. Czy rzeczywiście tak jest? Czy w ogóle możliwe jest całkowite uwolnienie się od stereotypów, które często podświadomie podłapujemy od najmłodszych lat? W jaki sposób walczyć z głęboko zakorzenionymi, szkodliwymi poglądami na temat innych?

Dlaczego nie możemy uciec od stereotypów?

Słownik PWN stereotyp definiuje jako „funkcjonujący w świadomości społecznej uproszczony i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości”. Otaczający nas świat rzadko jest czymś prostym do zrozumienia – wiele konceptów zatem uogólniamy, aby łatwiej było nam je zrozumieć. Czasem może mieć to skutki pozytywne: w końcu dzięki uproszczeniom jesteśmy w stanie o wiele szybciej i sprawniej przekazywać informacje. Najczęściej jednak, tak jak mówi słownika definicja, do owego uproszczenia wkrada się coś bardzo niebezpiecznego – wartościowanie. Używając stereotypów, nie tylko obdzieramy całe grupy ludzi z ich złożoności, różnorodności i kompleksowości, ale odgórnie przyporządkujemy im też jakieś emocjonalne nacechowanie – uznajemy za gorszych, głupszych, słabszych, bardziej niebezpiecznych, niewartych uwagi. Stereotypy bardzo łatwo prowadzić mogą do dehumanizacji: nie postrzegamy danego człowieka jako skomplikowanej jednostki, z własną historią i uczuciami, ale jedynie jako przedłużenie zbiorowiska o którym opinie wcześniej dawno sobie wypracowaliśmy. Postrzeganie ludzi przez pryzmat stereotypów to często pierwszy krok do poważnych, zagrażających wszystkim zjawisk: homofobii, rasizmu, antysemityzmu. A co gorsza, często nie jesteśmy nawet świadomi tego, jak bardzo podatni na stereotypizację innych jesteśmy. Michael Jackson już trzydzieści lat temu śpiewał, że „nieważne, czy jesteś biały czy czarny” – mimo to współcześnie wciąż oceniamy ludzi przez kolor skóry i narodowość, a dzieci w przedszkolach dalej uczone są recytacji wierszyka „Murzynek Bambo”. Osoby o innej orientacji seksualnej wciąż są obiektami drwin i szykan,  mimo że od lat próbujemy uczyć dzieci tolerowania inności. Krzywdzące stereotypy ukrywają się pośród powiedzeń i frazeologizmów, w formie pozornie nieszkodliwych, rubasznych żartów, w filmach i reklamach, w wypowiedziach polityków. Nawet jeśli uważamy się za osoby tolerancyjne, potrafimy krzywo spojrzeć na osobę innej narodowości w autobusie, rzucić w towarzystwie niepoprawnym dowcipem wywołującym salwę śmiechu. Uniknięcie używania stereotypów wydaje się nie możliwe – bo nawet, jeśli nie chcemy tego przyznać, od dekad są nam wpajane z każdej możliwej strony.

Jak uwolnić się od stereotypów?

Nieco ironicznym jest fakt, że Polacy, wokół których na całym świecie krąży wiele nieprzychylnych stereotypów, tak łatwo używają ich wobec innych. A szczególnie tyczy się to mniejszości etnicznych mieszkających w Polsce – ileż to nasłuchać można się o leniwych Ukraińcach czy kradnących „cyganach”. Kampanie społeczne i lata edukacja wydają się niewiele zmieniać. Jak więc walczyć stereotypami wśród innych, a także z tymi zagnieżdżonymi w naszych własnych umysłach? Przede wszystkim ważne jest zwracanie uwagi. Zareaguj na krzywdzący wpis w Internecie, na zgryźliwy komentarz bliskiej osoby. Ucz, nie pouczaj – wyjaśnij, dlaczego uważasz czyjś pogląd za szkodliwy i pokaż, że to jedynie uprzedzenie. Staraj się zwracać uwagę na swoje własne czyny i słowa, na ludzi, jakimi się otaczasz, których wspierasz, na których głosujesz. Całkowite wyrzucenie ze swojej głowy stereotypów jest prawie niemożliwe – ale ważna jest świadomość i autorefleksja, gdy zauważasz, że zaburzają one Twój sprawiedliwy pogląd na daną sprawę.